Bo (B) và những điều nên biết

Nội dung chính

1. Bo (B) - Boron là gì?

2. Vai trò của Bo đối với cây trồng

3. Ảnh hưởng của Bo trong nông nghiệp

3.1. Biểu hiện chung của cây trồng khi thiếu Bo

3.2. Biểu hiện của cây trồng ngộ độc Bo

3.3. Bo trong đất

4. Các hợp chất có chứa Bo được sử dụng làm phân bón

4.1. Borax (Na₂B₄O₇·10H₂O): Dễ hòa tan trong nước, thường được sử dụng để bón vào đất.

4.2. Axit boric (H₃BO₃): Thường được sử dụng để phun lên lá, giúp cây hấp thụ nhanh chóng.

4.3. Boron chelate: Dạng Bo kết chelate giúp tăng khả năng hấp thụ và giảm nguy cơ ngộ độc Bo cho cây.

4.4. Datolite (2CaO.B2O3.SiO2.H2O) - Khoáng sản có nguồn gốc từ nham thạch công thức khác: CaBSiO4(OH)

4.5. Colemanhit (Ca2B6O11.5H2O)

4.6. C(OH)6.5(H2O)

5. Tương Tác của Bo với Các Chất Dinh Dưỡng Khác

6. Câu hỏi thường gặp về Bo

Bo (Boron) là một vi chất thiết yếu giúp cây trồng phát triển khỏe mạnh, tăng năng suất và chất lượng nông sản. Theo nghiên cứu, khoảng 78% đất nông nghiệp tại Việt Nam thiếu Bo, gây ảnh hưởng lớn đến mùa vụ, đặc biệt ở các cây nhạy như nho, đậu, và cây ăn quả. Bài viết này sẽ cung cấp hướng dẫn toàn diện về vai trò của Bo, dấu hiệu thiếu/thừa, cách bổ sung hiệu quả, và xu hướng ứng dụng Bo trong nông nghiệp 2025. Dù bạn là nông dân hay chuyên gia nông nghiệp, bài viết sẽ giúp bạn tối ưu hóa việc sử dụng Bo để đạt kết quả tốt nhất.

Bo (B) - Boron là gì?

Bo là một nguyên tố vi lượng thiết yếu đối với sự phát triển của cây trồng. Và là một nguyên tố hóa học nằm trong bảng tuần hoàn nguyên tố, có ký hiệu hóa học là B, số hiệu nguyên tử là 5, tên nguyên tố là Boron và khối lượng nguyên tử bằng 11.

Hình ảnh: Nguyên tố Bo

Mặc dù cây chỉ cần một lượng nhỏ Bo, nhưng vai trò của nó vô cùng quan trọng trong nhiều quá trình sinh lý và sinh hóa của thực vật. Bo tham gia vào việc hình thành thành tế bào, phát triển mô phân sinh, quá trình thụ phấn và thụ tinh, cũng như vận chuyển carbohydrate trong cây. Cây trồng hút Bo chủ yếu ở dạng ion B₄O₂^-7, HBO₃^2- và BO₃^-3.

Vai trò của Bo đối với cây trồng

Hấp thu dinh dưỡng và cố định đạm (N) Bo hỗ trợ cây họ đậu trong việc cố định nitơ, tăng cường khả năng hấp thu nước và dinh dưỡng. Quang hợp và tổng hợp diệp lục Bo ảnh hưởng đến quá trình khử CO₂ và hoạt hóa diệp lục, thúc đẩy tổng hợp chlorophyll, nâng cao hiệu suất quang hợp.Tổng hợp chất điều hòa sinh trưởng Bo tham gia vào việc tổng hợp auxin và các chất điều hòa sinh trưởng khác, ảnh hưởng đến sự phát triển và phân chia tế bào.

Hình ảnh: Vai trò của Bo (B) đối với cây trồng

Thoát hơi nước và vận chuyển chất Bo điều tiết quá trình thoát hơi nước, hỗ trợ vận chuyển các chất dinh dưỡng và hormone trong cây. Phát triển rễ và bộ phận non Bo đóng vai trò trong việc hình thành rễ, chồi non, phấn hoa và quả, ảnh hưởng đến khả năng sinh sản và năng suất cây trồng. Tăng cường khả năng chống chịu Bo giúp cây trồng tăng cường khả năng chịu hạn, chịu lạnh và chịu nhiệt, nâng cao sức đề kháng với điều kiện môi trường bất lợi.

Hình ảnh: Các giai đoạn cần thiết khi sử dụng Bo

Ngoài ra, Bo còn ảnh hưởng đến sự hình thành các nhóm chất như đường bột, protein, chất béo, sắc tố, vitamin và auxin, góp phần vào sự phát triển toàn diện của cây trồng.

Ảnh hưởng của Bo trong nông nghiệp

Biểu hiện chung của cây trồng khi thiếu Bo

Lá non biến dạng và mất màu: Lá non thường trở nên mỏng, dễ gãy, có màu xanh nhạt hoặc mất màu hoàn toàn. Bề mặt lá xuất hiện các đốm vàng hoặc trắng, và có thể bị quăn lại.
Chồi ngọn và đỉnh sinh trưởng bị tổn thương: Chồi ngọn có thể chết, đỉnh sinh trưởng bị khô héo, dẫn đến cây còi cọc và chậm phát triển.
Hoa và quả kém phát triển: Thiếu Bo ảnh hưởng đến quá trình ra hoa và thụ phấn, làm giảm chất lượng hạt phấn, dẫn đến tỷ lệ đậu trái thấp. Quả non dễ bị rụng, và chất lượng quả suy giảm.
Rễ kém phát triển: Bo đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của rễ. Khi thiếu Bo, rễ cây phát triển yếu, làm giảm khả năng hấp thụ nước và dinh dưỡng.

Hình ảnh: Thiếu Bo trên cây lúa

Hình ảnh: Thiếu Bo trên các loại cây

Dẫn chứng cụ thể trên một số cây trồng

Cây cà rốt và củ cải: Thiếu Bo dẫn đến hiện tượng rỗng ruột, với các mô bên trong củ bị thối tạo thành các vùng đen hoặc nâu.
Cây táo: Quả táo có thể bị khô ruột, bề mặt sần sùi, và có nhựa chảy ra ở cuống do thiếu Bo.
Cây họ đậu: Thiếu Bo làm giảm khả năng cố định đạm, ảnh hưởng đến sự phát triển của cây và năng suất hạt.
Cây ăn quả như cam, quýt: Thiếu Bo có thể gây rụng hoa, trái non, và làm giảm chất lượng quả.

Biểu hiện của cây trồng ngộ độc Bo

Việc sử dụng Bo (Boron) trong nông nghiệp đòi hỏi sự cẩn trọng, bởi vì mặc dù Bo là một vi lượng cần thiết cho sự phát triển của cây trồng, nhưng khi sử dụng quá liều, nó có thể gây ra ngộ độc, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe và năng suất của cây.

Sự nhạy cảm của cây trồng đối với Bo:

Mỗi loại cây trồng có mức độ nhạy cảm khác nhau đối với Bo. Liều lượng Bo phù hợp cho một loại cây có thể gây ngộ độc cho loại cây khác. Ví dụ, cây chẻ ba có thể chịu được lượng Bo cao hơn, trong khi các cây họ đậu lại dễ bị ảnh hưởng tiêu cực nếu lượng Bo vượt quá ngưỡng cần thiết.

Triệu chứng ngộ độc Bo:

Giai đoạn đầu: Lá cây xuất hiện các vết vàng hoặc lốm đốm, thường bắt đầu từ mép lá và lan dần vào trong.
Trường hợp nặng: Các đốm có thể trở nên sẫm màu, lá bị cháy xém, rụng sớm, cành non bị chết mầm, và sự phát triển của cây bị ức chế.

Hình ảnh: Biểu hiện ngộ độc Bo

Ảnh hưởng đến cây ăn quả:

Đối với cây ăn quả như cam, quýt, bưởi và đặc biệt là chanh, hàm lượng Bo cao trong đất hoặc nước tưới có thể gây ra các vấn đề nghiêm trọng. Trong trường hợp này, cần thực hiện các biện pháp như tưới rửa trôi, cải thiện hệ thống thoát nước để giảm nồng độ Bo trong đất, và lựa chọn gốc ghép hoặc chồi có khả năng chịu đựng Bo tốt hơn.

Biện pháp khắc phục:

Để giảm thiểu nguy cơ ngộ độc Bo, cần:

Kiểm tra định kỳ hàm lượng Bo trong đất và nước tưới.
Sử dụng phân bón chứa Bo theo hướng dẫn và liều lượng khuyến cáo.
Áp dụng các biện pháp cải tạo đất như bón vôi hoặc sử dụng các chất cải tạo đất để giảm hấp thu Bo.

Bo trong đất

Lượng Bo (Boron) trong đất có thể bị mất đi đáng kể hàng năm do các yếu tố môi trường và canh tác nông nghiệp.

1. Mất mát Bo do rửa trôi và thu hoạch:

Bo là một vi lượng dễ hòa tan trong nước, do đó dễ bị rửa trôi khỏi đất, đặc biệt trong điều kiện mưa lớn hoặc tưới tiêu quá mức. Ngoài ra, khi cây trồng được thu hoạch, một phần Bo tích lũy trong cây cũng bị lấy đi, góp phần làm giảm hàm lượng Bo trong đất.

2. Hàm lượng Bo trong đất và khả năng hấp thụ của cây:

Hàm lượng Bo tổng số trong đất thường dao động từ 20 đến 200 mg/kg chất khô. Tuy nhiên, chỉ một phần nhỏ (khoảng 0,03 đến 12 mg/kg) tồn tại ở dạng dễ tiêu, có thể hấp thụ được bởi cây trồng. Khả năng hấp thụ Bo của cây phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó pH đất đóng vai trò quan trọng. Ở đất có pH thấp (đất chua), Bo tồn tại chủ yếu dưới dạng axit boric (H₃BO₃), dễ bị rửa trôi. Ngược lại, ở đất có pH cao (đất kiềm), Bo có thể bị cố định bởi các khoáng chất như sét, oxit sắt và nhôm, làm giảm khả năng hấp thụ của cây.

3. Nguyên nhân dẫn đến thiếu Bo trong đất:

Đất chua hoặc đất có pH thấp, đặc biệt khi bón nhiều phân hóa học, có thể làm giảm khả năng giữ Bo, dẫn đến thiếu hụt.
Đất canh tác lâu năm, đặc biệt ở vùng nhiệt đới có lượng mưa cao, dễ bị rửa trôi và thoái hóa, làm mất Bo và các vi lượng khác.

Để duy trì hàm lượng Bo phù hợp trong đất, cần thực hiện các biện pháp như bón phân chứa Bo một cách hợp lý, cải thiện pH đất thông qua bón vôi, và áp dụng các kỹ thuật canh tác bền vững nhằm giảm thiểu rửa trôi và thoái hóa đất.

Các hợp chất có chứa Bo được sử dụng làm phân bón

Một số hợp chất chứa Bo thường được sử dụng trong nông nghiệp bao gồm:

Borax (Na₂B₄O₇·10H₂O): Dễ hòa tan trong nước, thường được sử dụng để bón vào đất.

Đặc điểm:

Là muối natri của axit boric, tồn tại dưới dạng tinh thể không màu hoặc bột trắng.
Dễ hòa tan trong nước, tạo dung dịch có tính kiềm nhẹ (pH ~9,5).
Khối lượng phân tử: 381,37 g/mol.

Hình ảnh: Borax tinh thể bột màu trắng

Ứng dụng trong nông nghiệp:

Được sử dụng làm phân bón vi lượng để bổ sung Bo cho đất, đặc biệt hiệu quả trên đất có pH trung tính hoặc kiềm.
Thường được áp dụng bằng cách bón trực tiếp vào đất hoặc hòa tan trong nước để tưới.
Liều lượng sử dụng cần được điều chỉnh tùy theo loại cây trồng và điều kiện đất đai để tránh gây ngộ độc Bo.

Lưu ý: Do tính kiềm nhẹ, cần thận trọng khi sử dụng trên đất chua hoặc kết hợp với các loại phân bón khác để tránh ảnh hưởng đến độ pH của đất.

Axit boric (H₃BO₃): Thường được sử dụng để phun lên lá, giúp cây hấp thụ nhanh chóng.

Đặc điểm:

Là axit yếu, tồn tại dưới dạng bột tinh thể màu trắng, không mùi.
Độ hòa tan trong nước ở 25°C: khoảng 57 g/L.
Hàm lượng Bo nguyên chất: khoảng 17%

Hình ảnh: Axit boric

Ứng dụng trong nông nghiệp:

Thường được sử dụng để phun lên lá nhằm cung cấp Bo nhanh chóng cho cây trồng, đặc biệt trong giai đoạn ra hoa và kết trái.
Nồng độ phun khuyến nghị: 0,03–0,05% (tức 3–5 g axit boric trong 10 lít nước).
Giúp tăng tỷ lệ đậu quả, giảm hiện tượng rụng trái non và cải thiện chất lượng nông sản.

Lưu ý: Cần tuân thủ đúng liều lượng và thời điểm phun để tránh gây cháy lá hoặc ngộ độc Bo cho cây.

Boron chelate: Dạng Bo kết chelate giúp tăng khả năng hấp thụ và giảm nguy cơ ngộ độc Bo cho cây.

Công thức tổng quát: [(H₃BO₃)_x·AA]·nH₂O

Trong đó, AA có thể là axit amin như glutamic acid hoặc methionine; x và n là các hệ số tùy thuộc vào cấu trúc cụ thể của hợp chất.

Đặc điểm:

Là dạng Bo được kết chelate với các axit amin hoặc polyalcohol, giúp tăng khả năng hấp thụ Bo của cây trồng.
Ổn định trong dung dịch, ít bị rửa trôi và giảm nguy cơ ngộ độc Bo so với các dạng Bo vô cơ.

Hình ảnh: Boron chelate dạng bột

Ứng dụng trong nông nghiệp:

Phù hợp để sử dụng trên nhiều loại đất, đặc biệt là đất có pH cao hoặc điều kiện khắc nghiệt.
Thường được áp dụng bằng cách phun lên lá hoặc tưới gốc, giúp cây hấp thụ Bo hiệu quả hơn.
Thích hợp cho các loại cây trồng mẫn cảm với Bo hoặc có nhu cầu Bo cao.

Lưu ý: Do chi phí sản xuất cao hơn, Bo chelate thường được sử dụng trong các trường hợp đặc biệt hoặc trên cây trồng có giá trị kinh tế cao.

Datolite (2CaO.B2O3.SiO2.H2O) - Khoáng sản có nguồn gốc từ nham thạch công thức khác: CaBSiO4(OH)

Thành phần hàm lượng:

Calcium 25.05 % Ca 35.05 % CaO

Silicon 17.56 % Si 37.56 % SiO2

Boron 6.76 % B 21.76 % B2O3

Hydrogen 0.63 % H 5.63 % H2O

Oxygen 50.00 % O

_____ ______

100.00 % 100.00 % = TOTAL OXIDE

Hình ảnh: Datolite dạng rắn

Là dạng hợp chất không tan trong nước chỉ tan trong axit xitric ở dạng bột viên

Colemanhit (Ca2B6O11.5H2O)

Thành phần hàm lượng:

Calcium 19.50 % Ca 27.28 % CaO

Boron 15.78 % B 50.81 % B2O3

Hydrogen 2.45 % H 21.91 % H2O

Oxygen 62.27 % O

______ ______

100.00 % 100.00 % = TOTAL OXIDE

Hình ảnh: Colemanhit dạng bột

Là dạng hợp chất không tan trong nước chỉ tan trong axit xitric ở dạng bột viên

C(OH)6.5(H2O)

Sodium 5.67 % Na 7.65 % Na2O

Calcium 9.89 % Ca 13.84 % CaO

Boron 13.34 % B 42.95 % B2O3

Hydrogen 3.98 % H 35.57 % H2O

Oxygen 67.12 % O

______ ______

100.00 % 100.00 % = TOTAL OXIDE

Là dạng hợp chất không tan trong nước chỉ tan trong axit xitric ở dạng bột viên.

Hình ảnh: Ulexite dạng bột

Tương Tác của Bo với Các Chất Dinh Dưỡng Khác

Bo tương tác với nhiều chất dinh dưỡng, ảnh hưởng đến hiệu quả hấp thụ:

Canxi (Ca): Ca tăng khả năng hấp thụ Bo, đặc biệt trong việc củng cố vách tế bào.
Kali (K): K dư thừa có thể ức chế hấp thụ Bo, cần cân đối khi bón phân.
Kẽm (Zn) và Phốt pho (P): Bo hỗ trợ Zn trong quá trình trao đổi chất, nhưng P dư có thể làm giảm hiệu quả của Bo.

Ví dụ, trên cây cam, kết hợp bón Canxi Bo giúp giảm nứt quả tới 25%, nhưng cần tránh bón Kali quá mức.