Vai trò của đất đối với cây trồng không chỉ là nơi để cây có thể mọc và bám vào mà còn cung cấp cho cây những nguồn dinh dưỡng thiết yếu khác. Bài viết này hãy cùng Công ty Công Nghệ Cao Âu Mỹ tìm hiểu sâu hơn về vai trò của đất đối với cây trồng.

Đất và vai trò của đất đối với cây trồng

5 Vai trò của đất đối với cây trồng

Đối với cây trồng vai trò của đất không chỉ là giá thể để cây nương tựa bám vào. Mà còn là nơi cung cấp biết bao nhiêu là chất dinh dưỡng cần thiết khác để nuôi cây.

Nền tảng cho sự sinh trưởng của cây trồng

Đất cung cấp một giá đỡ vững chắc để cây có thể đứng thẳng và chống chịu được các yếu tố ngoại cảnh như gió bão. Hệ thống rễ cây bám sâu vào đất, giúp cố định thân cây và duy trì sự ổn định trong suốt quá trình sinh trưởng.

Đất và vài trò của đất đối với cây trồng

Cung cấp nguồn dinh dưỡng thiết yếu (N, P, K, vi lượng)

Đây là chức năng quan trọng nhất của đất. Đất là kho dự trữ dinh dưỡng khổng lồ, nơi cung cấp các nguyên tố đa lượng, trung lượng và vi lượng cần thiết cho cây.

Nhóm dinh dưỡng	Nguyên tố chính	Tác dụng đối với cây
Đa lượng	Nitơ (N), Photpho (P), Kali (K)	Cần với số lượng lớn. Đạm giúp phát triển thân lá, Lân kích thích ra hoa kết trái, Kali giúp cây cứng cáp.
Trung lượng	Canxi (Ca), Magie (Mg), Lưu huỳnh (S)	Tăng sức đề kháng, cải thiện chất lượng nông sản.
Vi lượng	Sắt (Fe), Kẽm (Zn), Đồng (Cu), Mangan (Mn), Bo (B)...	Cần với số lượng nhỏ nhưng cực kỳ quan trọng cho các quá trình trao đổi chất của cây.

Đất và vài trò của đất đối với cây trồng

Cung cấp nước và không khí

Cấu trúc hạt đất và các lỗ hổng mao quản giúp đất có khả năng giữ nước, cung cấp độ ẩm liên tục cho rễ. Đồng thời, những lỗ hổng này cũng cho phép không khí lưu thông, đảm bảo rễ cây có đủ oxy để hô hấp và chuyển hóa dinh dưỡng. Nếu đất quá chặt, thiếu oxy, rễ cây sẽ bị "ngạt" và không thể hấp thụ chất dinh dưỡng.

Đất và vài trò của đất đối với cây trồng

Môi trường sống cho vi sinh vật có lợi

Một môi trường đất khỏe mạnh là nơi trú ngụ của hàng tỷ vi sinh vật (vi khuẩn, nấm, xạ khuẩn) và các sinh vật lớn hơn như giun đất. Chúng đóng vai trò vô cùng quan trọng:

Phân giải chất hữu cơ: Biến rơm rạ, lá cây thành mùn, cung cấp dinh dưỡng cho cây.
Cố định đạm: Một số vi khuẩn như Rhizobium sống cộng sinh trên rễ cây họ đậu, giúp cây hấp thụ đạm từ không khí.
Cải tạo đất: Giun đất làm tơi xốp, tăng độ thoáng khí và độ màu mỡ của đất.

Đất và vài trò của đất đối với cây trồng

Điều hòa nhiệt độ và độ pH

Đất có khả năng hấp thụ và tỏa nhiệt chậm, giúp rễ cây không bị sốc nhiệt khi nhiệt độ môi trường thay đổi đột ngột. Ngoài ra, độ pH của đất cũng ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng hấp thụ dinh dưỡng của cây.

Mỗi loại cây sẽ có một khoảng pH tối ưu riêng. Nếu pH quá chua hoặc quá kiềm, cây sẽ không thể lấy được các chất dinh dưỡng, dù chúng vẫn có sẵn trong đất.

Đất và vài trò của đất đối với cây trồng

Thành phần của đất

Phần rắn – nền tảng ổn định của đất trồng

Theo Wikipedia: Đất trồng chứa một phần rắn chiếm khoảng 45–50 % thể tích đất, bao gồm cả thành phần vô cơ (khoảng 45 %) và chất hữu cơ (khoảng 5 %).

Trong đó, thành phần vô cơ bao gồm các hạt khoáng dạng cát, sét và limon – vốn là các mảnh vụn được phong hóa từ đá mẹ, mang lại cấu trúc và các khoáng chất thiết yếu như nitơ, photpho và kali.

Chất hữu cơ, dù chỉ chiếm từ 2–8 % (có thể khác nhau tùy loại đất), được hình thành từ xác thực vật, động vật và vi sinh vật phân hủy, tạo thành mùn. Mùn không chỉ cung cấp dinh dưỡng, mà còn giúp giữ ẩm, cải thiện kết cấu đất và tăng khả năng trao đổi cation (CEC), yếu tố quyết định phì nhiêu dài hạn.

Phần lỏng (nước trong đất)

Phần lỏng của đất trồng chính là nước chứa các chất hòa tan, cho phép rễ cây hấp thụ dưỡng chất từ phần rắn. Theo nghiên cứu, phần lỏng lý tưởng chiếm khoảng 20–30 % thể tích đất, tùy thuộc kết cấu và loại đất.

Nước trong đất không chỉ cung cấp chất dinh dưỡng, mà còn hỗ trợ các quá trình hóa sinh, giúp vi sinh vật hoạt động hiệu quả. Ví dụ, đất thịt (loam) được đánh giá là loại đất có khả năng giữ nước và phân phối lưu lượng nước hiệu quả nhất cho cây trồng.

Phần khí – không gian cho sự sống nở rộ

Không khí trong đất chiếm phần còn lại của thể tích rỗng (pore space), thường dao động khoảng 20–30 % trong điều kiện cân bằng giữa nước và khí (Theo: Khoa nông nghiệp). Thành phần khí này gồm oxy (để rễ và vi sinh vật hô hấp), nitơ và CO₂ (ở nồng độ cao hơn so với khí quyển, do hoạt động phân hủy hữu cơ).

Việc cân bằng giữa không khí và nước trong đất là then chốt: nếu đất bị ngập nước, không khí sẽ bị đẩy ra, dẫn đến thiếu oxy và gây ngộp cho rễ cây; ngược lại, nếu đất quá khô, vi sinh vật hoạt động giảm, ảnh hưởng tới chất lượng mùn và năng suất cây trồng.

Đặc tính và tính chất của đất

Độ pH và ảnh hưởng đến cây trồng

Độ pH của đất phản ánh độ chua – kiềm và có ảnh hưởng trực tiếp tới khả năng hấp thụ dinh dưỡng và hoạt động vi sinh vật. Khoảng pH dao động từ 4 đến 9, nhưng hầu hết cây trồng phát triển tốt ở vùng pH 6.0–7.0 (hoặc 5.5–7.0).

Trong môi trường pH này, các khoáng chất thiết yếu như nitơ, photpho, kali cùng với vi lượng như sắt, kẽm… trở nên dễ hấp thụ hơn.

Khi đất quá chua, các nguyên tố như nhôm và mangan có thể hoà tan quá mức gây độc cho rễ cây; ngược lại, đất quá kiềm (phần pH cao) khiến một số vi chất trở nên bất khả dụng, hạn chế sự phát triển của cây.

Ngoài ra, vi sinh vật có lợi hoạt động mạnh nhất ở pH trung tính, giúp cải thiện cấu trúc đất và khả năng phân giải hữu cơ.

Đất và vài trò của đất đối với cây trồng

Khả năng giữ nước, thoát nước và giữ dinh dưỡng

Một loại đất lý tưởng cần cân bằng giữa khả năng giữ nước và thoát nước, nhằm tránh ngập úng hoặc khô hạn. Đất thịt (loam) thường được coi là loại đất cân bằng tốt nhất bởi nó vừa giữ ẩm đủ, vừa thoát nước hiệu quả, đồng thời giữ lại dinh dưỡng thiết yếu.

Cấu trúc lý tưởng của đất bao gồm khoảng 50 % thể tích dưới dạng các khoảng trống, chia đều giữa nước và không khí, giúp cung cấp lượng nước sẵn có cho rễ cây mà không gây ngập. Đất cát tuy thoát nước nhanh nhưng giữ dinh dưỡng kém, còn đất sét giữ nước tốt nhưng dễ gây ngập và hạn chế lưu thông không khí, ảnh hưởng đến rễ và vi sinh vật.

Sự hiện diện của hệ vi sinh vật trong đất

Hệ vi sinh vật trong đất - gồm vi khuẩn, nấm, giun đất và nhiều loài nhỏ khác - đóng vai trò quyết định trong việc phân giải chất hữu cơ, khoáng hóa dinh dưỡng và hình thành mùn. Nhờ hoạt động của các vi sinh, đất trở nên “sống”, giàu dưỡng chất và tận dụng tốt các khoáng chất từ môi trường.

Trong quá trình đó, các vi sinh tạo ra chất kết dính tế bào hay các vùng cấu trúc (aggregate), giúp cải thiện độ tơi xốp và thoát nước của đất. Nhiều vi sinh vật như nấm mycorrhiza phát triển quan hệ cộng sinh với rễ cây, gia tăng diện tích hấp thụ nước và phospho — đóng góp đáng kể cho sức khỏe và năng suất cây trồng

Đất và vài trò của đất đối với cây trồng

Cách cải thiện đất tốt hơn

Để khôi phục và duy trì đất khỏe, nông dân có thể áp dụng các biện pháp sau:

5 việc cần làm để cải thiện đất:

Bổ sung phân hữu cơ, phân xanh hoặc compost định kỳ: Giúp cải thiện cả thành phần hóa học và cấu trúc vật lý của đất. Các loại phân này bổ sung mùn, tăng khả năng giữ ẩm và dinh dưỡng, đồng thời tạo môi trường thuận lợi cho hệ vi sinh vật phát triển.
Kiểm tra và điều chỉnh pH bằng vôi, thạch cao hoặc lưu huỳnh: Độ pH của đất ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng hấp thụ dinh dưỡng của cây. Đất quá chua hoặc quá kiềm đều gây hạn chế sinh trưởng.

Nông dân nên định kỳ kiểm tra pH bằng bộ test nhanh hoặc gửi mẫu đất đến phòng phân tích, sau đó điều chỉnh hợp lý: dùng vôi hoặc dolomite để hạ độ chua, bổ sung thạch cao để cải thiện cấu trúc và cung cấp canxi, hoặc dùng lưu huỳnh nhằm giảm tính kiềm. Giữ đất trong khoảng pH trung tính (5,5–7,0) giúp cây hấp thụ dinh dưỡng tốt nhất và hệ vi sinh hoạt động mạnh.

Luân canh cây trồng để tránh thoái hóa đất: Trồng đi trồng lại một loại cây trên cùng mảnh đất khiến đất nhanh thoái hóa, mất cân bằng dinh dưỡng và gia tăng sâu bệnh đặc hữu.

Luân canh cây trồng, chẳng hạn trồng cây họ đậu sau vụ lúa hoặc rau màu, sẽ giúp cố định đạm từ khí quyển vào đất, bổ sung chất hữu cơ và cắt đứt vòng đời của nhiều loài sâu bệnh. Đây là một biện pháp tự nhiên, ít tốn kém nhưng đem lại hiệu quả cao trong việc phục hồi sức sống cho đất.

Hạn chế sử dụng thuốc hóa học, tăng cường chế phẩm vi sinh: Việc lạm dụng thuốc hóa học và phân bón vô cơ dễ dẫn đến đất chai cứng, vi sinh vật có lợi bị tiêu diệt và hệ sinh thái đất mất cân bằng.

Thay vào đó, sử dụng chế phẩm vi sinh như Trichoderma, Bacillus subtilis hoặc nấm đối kháng sẽ giúp phân hủy chất hữu cơ, ức chế nấm bệnh và tái tạo hệ sinh thái đất. Bổ sung vi sinh không chỉ giúp cải thiện độ tơi xốp, tăng dinh dưỡng mà còn nâng cao khả năng kháng bệnh tự nhiên cho cây trồng.

Giữ ẩm hợp lý, tránh để đất bị khô hạn kéo dài: Độ ẩm là yếu tố then chốt quyết định sự sống của cả cây trồng lẫn vi sinh vật đất. Nếu đất quá khô, vi sinh vật sẽ giảm hoạt động, quá trình phân giải hữu cơ bị đình trệ, cây dễ bị sốc hạn.

Ngược lại, đất quá ẩm kéo dài gây yếm khí, thối rễ và mất cân bằng dinh dưỡng. Giữ ẩm hợp lý bằng cách phủ rơm rạ, cỏ khô, sử dụng hệ thống tưới nhỏ giọt hoặc tưới luân phiên sẽ duy trì độ ẩm ổn định, giúp đất khỏe mạnh và cây phát triển tốt.

Tổng kết

Vai trò của đất đối với cây trồng rất quan trọng, đất cung cấp nước, dưỡng chất, môi trường sống cho rễ cây bám chặt và phát triển. Ngược lại, cây trồng cũng góp phần cải tạo đất: rễ cây giúp giữ đất, tạo độ tơi xốp, còn lá rụng và tàn dư hữu cơ bổ sung nguồn mùn nuôi lại đất. Hãy theo dõi kênh Công ty Công Nghệ Cao Âu Mỹ để biết thêm nhiều thông tin bổ ích.