Rệp sáp là dịch hại trên rất nhiều đối tượng cây trồng, trong đó có sầu riêng. Bài viết này Công ty Công Nghệ Cao Âu Mỹ sẽ giải đáp tất tần tật các thắc mắc của bà con về đối tượng này.

Rệp sáp

Rệp sáp là gì?

Tên khoa học: Rệp sáp thuộc Họ Pseudococcidae (rệp sáp phấn), Bộ Hemiptera (cánh nửa cứng). Một số loài phổ biến là Planococcus citri (Rệp sáp cam quýt) và Pseudococcus sp.

Đặc điểm nhận dạng:

Kích thước: Rất nhỏ, dài khoảng 2.5−5 mm.
Hình dạng: Cơ thể hình bầu dục, thân mềm.
Lớp bảo vệ: Đặc trưng lớn nhất là cơ thể được bao phủ bởi một lớp sáp (phấn) màu trắng, mềm như bông hoặc trắng xám, giúp chúng chống lại sự tác động của môi trường và một số loại thuốc trừ sâu.
Giới tính: Rệp cái không có cánh và ít di chuyển, còn rệp đực nhỏ hơn, có cánh mỏng và có khả năng bay.

Vòng đời và sinh sản:

Sinh sản: Chủ yếu sinh sản vô tính hoặc lưỡng tính. Rệp cái đẻ trứng thành từng bọc (ổ) có lớp sáp bông trắng bao phủ.
Tốc độ: Có khả năng sinh sản rất nhanh, mỗi con cái có thể đẻ từ 200−800 trứng. Vòng đời ngắn, khoảng 20−60 ngày tùy điều kiện, nên mật độ có thể bùng phát nhanh chóng.
Điều kiện phát triển: Rệp sáp phát triển mạnh trong điều kiện nắng nóng, khô hạn và vườn cây rậm rạp, thiếu thông thoáng.

Rệp sáp

Rệp sáp gây hại thế nào với loại cây sầu riêng?

Rệp sáp là một trong những dịch hại nguy hiểm nhất đối với cây sầu riêng vì chúng tấn công toàn bộ các bộ phận của cây, từ rễ ngầm dưới đất cho đến trái trên cao, gây thiệt hại nghiêm trọng đến năng suất và chất lượng trái.

Dưới đây là chi tiết cách rệp sáp gây hại trên cây sầu riêng:

Gây hại dưới rễ

Cách tấn công: Rệp sáp thường sống cộng sinh với kiến (nhất là kiến đen). Kiến sẽ tha rệp xuống và tập trung chúng ở vùng cổ rễ và rễ cái của cây sầu riêng. Rệp sáp chích hút nhựa, làm rễ bị tổn thương.
Hậu quả:
- Cây suy kiệt: Rễ bị chích hút làm cây không hấp thu được dinh dưỡng và nước, dẫn đến hiện tượng vàng lá, còi cọc, sinh trưởng kém dù đã bón phân đầy đủ.
- Nấm bệnh xâm nhập: Vết chích của rệp tạo thành vết thương hở, mở đường cho các loại nấm gây hại (như nấm Phytophthora và Fusarium) xâm nhập, dẫn đến các bệnh nguy hiểm như thối rễ và xì mủ, làm cây chết nhanh hơn.

Gây hại trên bông và trái non

Đây là giai đoạn cây sầu riêng mẫn cảm nhất, quyết định năng suất cuối cùng.

Trên bông/hoa: Rệp sáp tập trung chích hút ở cuống bông, nách bông và các cành non mang hoa.

Hậu quả: Cuống bông bị teo tóp, hoa thiếu dinh dưỡng, dễ héo, khô và rụng hàng loạt, làm giảm tỷ lệ đậu trái.

Trên trái non và trái lớn: Rệp sáp bám vào cuống trái, kẽ gai và đáy trái để chích hút.

Hậu quả: Trái non bị rụng sớm. Trái lớn bị rệp đeo bám sẽ biến dạng, phát triển kém, bị sượng và đặc biệt là làm vỏ trái bị hư hại, mất thẩm mỹ và giảm giá trị thương phẩm nghiêm trọng.

Gây hại trên lá và cành

Chích hút chồi non: Làm chồi và lá non bị cong queo, chậm lớn.

Gây nấm bồ hóng: Rệp sáp thải ra mật ngọt (honeydew). Chất này là môi trường lý tưởng để nấm bồ hóng (muội đen) phát triển.

Hậu quả: Lớp nấm đen bao phủ toàn bộ lá, cành và trái, cản trở quá trình quang hợp, làm cây suy kiệt dần và trông rất mất vệ sinh.

Lây lan mầm bệnh: Rệp sáp có thể truyền virus và tạo điều kiện cho vi khuẩn xâm nhập, làm tình trạng bệnh của cây sầu riêng trở nên phức tạp hơn.

Tóm lại, rệp sáp gây hại theo kiểu "âm thầm và cộng hưởng": vừa hút kiệt dinh dưỡng, vừa làm lây lan nấm bệnh, vừa tạo điều kiện cho kiến phát tán, khiến cây sầu riêng suy yếu toàn diện từ rễ đến ngọn.

Ngoài sầu riêng ra rệp sáp còn gây hại cho các loại cây trồng nào?

Rệp sáp là loài côn trùng đa thực (polyphagous), có khả năng gây hại trên một phạm vi cực kỳ rộng các loại cây trồng, lên đến hơn 70 họ thực vật khác nhau. Chúng không chỉ là mối đe dọa lớn đối với sầu riêng mà còn với hầu hết các nhóm cây trồng có giá trị kinh tế.

Dưới đây là các nhóm cây trồng phổ biến bị rệp sáp tấn công nặng nề:

Cây ăn trái và Cây công nghiệp

Rệp sáp là dịch hại thường xuyên ở các vườn cây lâu năm, tấn công chủ yếu vào chồi, hoa, trái và đặc biệt là rễ:

Cây có múi (Cam, Quýt, Bưởi, Chanh): Rệp sáp bông và rệp sáp dính gây hại trên trái non (tạo mảng sáp trắng, làm trái bị sạm), lá non và rễ.
Xoài: Gây hại trên chùm hoa, trái non, và chồi non.
Mít, Na (Mãng cầu): Thường tập trung chích hút trên trái, khiến trái bị sần sùi và thối.
Thanh long: Gây hại trên thân, cành, và tai trái, làm trái kém phát triển.
Cà phê, Tiêu (Hồ tiêu): Rệp sáp rễ là mối nguy hiểm lớn, gây hại âm thầm dưới đất, làm cây vàng lá, còi cọc và chết chậm.

Cây rau màu và Cây có củ

Mặc dù có vòng đời ngắn, nhưng tốc độ sinh sản nhanh khiến rệp sáp trở thành vấn đề lớn đối với rau màu:

Cà chua, Ớt, Cà tím: Rệp sáp chích hút lá và là vật trung gian truyền một số loại virus.
Các cây họ bầu bí (Dưa leo, Bí, Dưa hấu): Gây hại trên chồi và cuống trái non.
Hành, Tỏi: Rệp sáp có thể tấn công cả phần thân và rễ.

Cây hoa cảnh và cây kiểng

Đối với cây kiểng, rệp sáp không chỉ hút kiệt nhựa mà còn làm giảm giá trị thẩm mỹ của cây:

Hoa Hồng: Rệp sáp bám đầy trên chồi non, nụ hoa và cuống hoa, làm nụ không nở được hoặc hoa bị biến dạng, méo mó.
Hoa Lan: Thường ẩn nấp ở mặt dưới lá, kẽ lá, chích hút làm cây suy yếu và tiết mật ngọt dẫn đến nấm bồ hóng.
Hoa Mai: Khi mật độ cao, rệp sáp hút nhựa lõi gỗ, làm cây kiệt sức, héo và kém phát triển.

Nói chung, bất kỳ bộ phận cây nào mềm, chứa nhiều nhựa và khuất gió (như nách lá, kẽ cành, cuống trái, hoặc rễ) đều là nơi rệp sáp ưa thích để chích hút và sinh sản.

Rệp sáp

Rệp sáp thường tấn công cây sầu riêng vào các giai đoạn nào?

Rệp sáp có thể gây hại cho cây sầu riêng quanh năm, nhưng chúng trở nên nguy hiểm và bùng phát mạnh nhất vào những giai đoạn sinh trưởng quan trọng của cây, đặc biệt là vào mùa khô và thời kỳ ra hoa, đậu trái.

Dưới đây là các giai đoạn cây sầu riêng bị rệp sáp tấn công thường xuyên và gây thiệt hại nặng nề nhất:

Giai đoạn ra hoa (Tạo mầm hoa và xổ nhụy)

Đây là thời điểm rệp sáp gây hại nghiêm trọng nhất, ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất.

Vị trí tấn công: Rệp sáp tập trung chích hút nhựa ở cuống bông, nách bông, và bên trong các chùm hoa.
Hậu quả: Làm hoa và nụ bị thiếu dinh dưỡng, dẫn đến hoa héo, khô, rụng sớm và giảm tỷ lệ thụ phấn, đậu trái.

Giai đoạn trái non và trái đang lớn

Sự tấn công của rệp sáp ở giai đoạn này làm giảm chất lượng thương phẩm của trái sầu riêng.

Vị trí tấn công: Rệp sáp bám vào cuống trái non và khu vực kẽ gai của trái lớn.
Hậu quả:
- Trái non: Bị chích hút mạnh có thể bị biến dạng, méo mó và rụng sớm.
- Trái lớn: Vết chích và lớp mật ngọt do rệp tiết ra tạo điều kiện cho nấm bồ hóng (muội đen) phát triển, làm vỏ trái bị đen, sần sùi, gây mất thẩm mỹ và giảm giá trị xuất khẩu.

Giai đoạn cây ra đọt non

Vị trí tấn công: Chồi non, lá non mới nhú.
Hậu quả: Làm lá non bị biến dạng, cong queo, cây chậm lớn, còi cọc.

Giai đoạn gây hại thầm lặng dưới rễ

Rệp sáp luôn hiện diện dưới rễ nhưng thường khó phát hiện.

Vị trí tấn công: Tập trung ở vùng cổ rễ và rễ cái, thường nhờ kiến tha xuống.
Hậu quả: Gây thối rễ, xì mủ do tạo vết thương cho nấm bệnh xâm nhập, làm cây vàng lá và suy yếu toàn diện. Dù không phải là giai đoạn cụ thể, nhưng thiệt hại dưới rễ diễn ra liên tục và có thể gây chết cây nếu không được kiểm soát.

Tóm lại: Bạn cần kiểm soát rệp sáp chặt chẽ nhất là trong thời điểm ra hoa và trái non (để bảo vệ năng suất) và mùa khô (khi rệp sáp phát triển mạnh).

Rệp sáp

Nguyên nhân vườn sầu riêng nhà bạn bị Rệp sáp tấn công?

Vườn sầu riêng bị rệp sáp tấn công thường là do sự kết hợp của các yếu tố môi trường, thói quen canh tác, và sự hỗ trợ từ các loài côn trùng khác. Rệp sáp là loài có khả năng thích nghi và sinh sản rất nhanh, nên việc chúng bùng phát thường do những nguyên nhân sau:

Điều kiện môi trường lý tưởng

Thời tiết khô và nóng: Đây là yếu tố hàng đầu. Rệp sáp phát triển và sinh sản mạnh mẽ trong điều kiện nhiệt độ cao và độ ẩm không khí thấp (mùa khô). Thời tiết nắng nóng làm rệp tăng mật số nhanh chóng.
Vườn rậm rạp, thiếu thông thoáng: Cây sầu riêng không được cắt tỉa định kỳ, tán lá quá dày đặc sẽ tạo ra môi trường râm mát, khuất gió và ẩm (trong kẽ lá, cành) – nơi lý tưởng để rệp sáp ẩn nấp, sinh sôi mà ít bị nước mưa hoặc ánh nắng tiêu diệt.

Sự cộng sinh với kiến

Đây là nguyên nhân mấu chốt khiến rệp sáp lây lan nhanh và gây hại nặng.

Sự xuất hiện của Kiến: Kiến (đặc biệt là kiến đen và kiến cao cẳng) bị hấp dẫn bởi mật ngọt (honeydew) do rệp sáp tiết ra. Đổi lại, kiến bảo vệ rệp sáp khỏi thiên địch và tha rệp sáp (nhất là rệp non) đến các vị trí mới trên cây để khai thác nguồn nhựa cây.
Tấn công rễ ngầm: Kiến tha rệp sáp xuống vùng cổ rễ và rễ cái dưới đất, nơi thuốc bảo vệ thực vật khó tiếp cận, gây hại thầm lặng và nguy hiểm cho cây.

Thói quen canh tác không hợp lý

Lạm dụng phân bón đạm (N): Bón quá nhiều đạm khiến cây sầu riêng ra đọt non và lá non liên tục, các mô thực vật mềm và giàu dinh dưỡng, trở thành nguồn thức ăn hấp dẫn dồi dào cho rệp sáp chích hút.
Phun thuốc hóa học tràn lan: Việc sử dụng thuốc trừ sâu phổ rộng, liều cao một cách không kiểm soát sẽ tiêu diệt hết các thiên địch tự nhiên của rệp sáp (như bọ rùa, ong ký sinh). Khi không còn bị kiểm soát tự nhiên, rệp sáp dễ dàng bùng phát thành dịch.
Không kiểm tra rễ định kỳ: Rệp sáp hại rễ rất khó phát hiện sớm. Nếu bạn chỉ tập trung quan sát trên tán lá mà bỏ qua việc kiểm tra đất và rễ khi cây có biểu hiện vàng lá, còi cọc, thì rệp sáp dưới rễ sẽ tiếp tục phá hủy bộ rễ.

Nguồn lây nhiễm từ bên ngoài

Cây giống nhiễm bệnh: Mua cây giống sầu riêng hoặc cây trồng xen (như cà phê, ổi) đã mang mầm rệp sáp sẽ trực tiếp đưa nguồn bệnh vào vườn.
Lây lan từ vườn khác: Rệp sáp non hoặc rệp đực có cánh có thể dễ dàng phát tán qua gió hoặc theo dụng cụ làm vườn từ những vườn bị nhiễm lân cận.

Để ngăn chặn hiệu quả, bạn cần phải quản lý tất cả các yếu tố trên, đặc biệt là kiểm soát sự xuất hiện của kiến trong vườn.

Biện pháp phòng ngừa Rệp sáp hiệu quả cho vườn riêng?

Biện pháp canh tác và vệ sinh vườn (Phòng ngừa cơ bản)

Đây là nền tảng để giảm thiểu môi trường sống của rệp sáp:

Cắt tỉa, tạo tán thông thoáng: Thường xuyên cắt tỉa cành già, cành khuất, cành sát đất để vườn cây luôn thông thoáng. Ánh sáng và không khí lưu thông sẽ làm giảm môi trường ẩm thấp, râm mát mà rệp sáp ưa thích.
Kiểm soát kiến: Đây là bước cực kỳ quan trọng. Dùng thuốc đặc trị hoặc rắc vôi bột, bã cà phê, hoặc thuốc diệt kiến chuyên dụng quanh gốc cây để ngăn kiến tha rệp sáp lên tán lá hoặc xuống rễ.
Quản lý phân bón: Hạn chế bón thừa phân đạm (N), vì đạm kích thích cây ra đọt non liên tục, tạo nguồn thức ăn dồi dào cho rệp. Thay vào đó, bón cân đối N-P-K và tăng cường phân hữu cơ để cây khỏe mạnh tự nhiên.
Tưới nước hợp lý: Duy trì độ ẩm đất ổn định trong mùa khô. Dùng vòi nước có áp lực cao xịt rửa các vị trí rệp mới chớm bám ở cành, cuống trái non để rửa trôi chúng.

Biện pháp hiện sớm và cơ học

Phát hiện và xử lý rệp sáp khi mật độ còn thấp:

Kiểm tra rễ định kỳ: Khi cây có dấu hiệu vàng lá, còi cọc mà không rõ nguyên nhân, hãy moi đất kiểm tra vùng cổ rễ. Nếu phát hiện rệp sáp bao quanh rễ, cần xử lý đất ngay.
Kiểm tra kỹ giai đoạn ra trái: Tập trung quan sát cuống trái non, kẽ gai, và nách lá trong giai đoạn ra hoa, đậu trái. Nếu thấy chùm rệp sáp nhỏ, hãy dùng tay hoặc bàn chải cọ rửa và tiêu hủy.
Loại bỏ bộ phận nhiễm nặng: Cắt bỏ và tiêu hủy những cành, lá, hoặc trái bị rệp sáp tấn công quá nặng để giảm nguồn lây lan.